Tükenmişlik Sendromu: Neden Herkes Yorgun Hissediyor?

Son yıllarda çok fazla duyduğumuz tükenmişlik sendromu kavramı sonradan ortaya çıkan bir kavram değildir aslında. Ancak, günümüzde yoğunlaşan iş hayatı ile birlikte çalışma saatlerinin fazlalığı, iş yükünün artması ve ekonomik zorluklar bu kavramı daha fazla duymamızı sağlayan faktörler olmuşlardır. Çalışanların her geçen gün daha fazla baskı altında olmaları, yaşadığımız çağda psikolojik ve duygusal rahatsızlıklar açısından böylesine bir patlama söz konusudur.

Tükenmişlik Sendromu Nedir?

İlk olarak Amerikalı bir psikolog tarafından 1974 yılında kullanılarak literatüre geçmiştir. Literatürde ‘“…başarısızlık, yıpranma, enerji ve güç kaybı veya insanın iç kaynakları üzerinde, karşılanamayan istekler sonucunda ortaya çıkan bir tükenme durumu” şeklinde tanımlanmıştır (Izgar, 2003). Bu kavram, fiziksel ve zihinsel belirtilerle birlikte gündelik yaşama yansıyan duygusal çöküntü olarak ele alınmaktadır. Tükenmişlik sendromu, strese dayalı olarak bilişsel etkinliklerin yavaşlaması, psikolojik problemlerin ortaya çıkması ve cinsel aktivitelerin tükenmesiyle ilgilidir. Tükenmişliğin ortaya çıkması, özel hayat ile çalışma hayatı arasında var olan stresle baş edememe durumuyla alakalıdır.

Tükenmişlik sendromunun, fiziksel boyutu vardır, bunu anlayabilmek için ‘Genel Uyum Sendromu’ modeline bakalım. Bireyin strese verdiği üç aşamalı tepkiden bahsedeceğiz: alarm, direnç, tükenme. İlk aşama olan alarm tepkisi, kişinin karşılaştığı stresli bir durumu tehdit olarak algılar ve ‘savaş veya kaç’ tepkisi geliştirir. Örneğin; kalp atışı hızlanır, terleme, mide bulantısı yaşar. Eğer bu stres durumu ortadan kalkmaz ve devam eder ise kişi direnç aşamasına geçer. Kişi bu aşamada, stresle baş etmeye çalışır, çaba gösterir. Tüm çabaya rağmen bu stres durumunun ortaya kalmaması durumunda kişi tükenme aşamasına geçer. Bireyin enerjisi artık tükenir, bağışıklık sistemi zayıflar ve psikolojik olarak çöküş meydana gelir. Kişi artık, sadece zihinsel olarak değil fiziksel olarak da mücadele edemez. Ancak genel olarak literatürde, tükenmişlik sendromunun yoğun iş stresi sebebiyle ortaya çıkan psikolojik bir süreç olduğu savunulmaktadır. Tükenmişlik sendromu, söz konusu tepkimeleri içeren ölçek bağlamında üç boyutlu olarak ortaya çıkmaktadır:

1.     Duygusal Tükenme

Bu aşama, enerji eksikliği ve isteksizlik belirtileri biçiminde ortaya çıkmaktadır. Bu kişiler, kendilerini çalışma yaşamı içinde yorgun ve bitik olarak tanımlarlar. Ayrıca, işlerinde işe yaramadıklarını düşünürler. Daha az sorumlu olarak davrandıklarını ve gerginlik, engellenmişlik hali mevcuttur. Bu sebeple ertesi günü işe gitme konusunda zorlanırlar ve iş yerine olan sadakat duyguları zedelenerek ciddi sorunlar kendini göstermeye başlar. 

2.     Duyarsızlaşma

Bu aşamadaki davranışlar, işlerine ve sorumluluklarına karşı aşırı soğuk ve ilgisiz şeklindedir. Diğer yandan, kaba ve aşağılayıcı tutum sergilemeye başlarlar. İnsanlardan ve işten sürekli olarak uzaklaşma isteği hakimdir. Tükenmişlik halinin artmasıyla birlikte bireyin özgüveninde azalma meydana gelir ve bir noktadan sonra diğer kişilere ve müşterilere karşı saldırganlık biçimine dönüşebilmektedir.

3.     Düşük Kişisel Başarı

Bireyin dışarıya gösterdiği saldırganlık ve olumsuz tutumlar bir yerden sonra kişinin kendisine dönmeye başlar. Suçluluk duyguları devreye girer ve artık kimsenin onu sevmediğini, saymadığını düşünür. Çalışma hayatları içerisinde hiçbir gelişim gösteremediklerini düşünürler ve bu düşüncede esir kalırlar. Bu da çalışanda, yetersizlik duygusu ile birlikte aşağılık kompleksi hali kronikleşmeye başlar. Bu son aşamada, bu duyguların ve düşüncelerin düzelmeyeceğine ve hatta daha da kötüleşeceğine dair inançları doğrultusunda kişide başarısızlık hissi hakim olur. Bu aşamadan sonra, en gerçekçi çözüm profesyonel yardım almaktır.

Tükenmişlik Sendromunun Nedenleri

Yapılan çalışmalar, en önemli stres kaynağının kişilik özelliği olduğunu ortaya çıkarmıştır. Mükemmeliyetçilik, rekabetçi, ben merkezci kişilik yapısına sahip kişilerin stresle başa çıkma noktasında yetersiz kalıp tükenmişliğe sürüklenmektedirler. Ayrıca bir diğer etken, beklenti düzeyleridir. Beklentilerin gerçekleşmemesi kişide hayal kırıklığı yaratarak, iç dünyasında çatışmalardan dolayı enerji tükenişi ortaya çıkar. Gerçekçi hedefler belirlemeyerek, beklentilerini olağandan çok daha yüksek tutmaları bu beklentilerin gerçekleşmemesine sebep olmaktadır. Diğer yandan çevresel faktörler de önemli rol oynamaktadır. Beklentilerin yoğun olduğu ortam ve mesleklerde uzun dönem çalışmaktan kaynaklanan ve fiziksel yıpranma, ümitsizlik duygusu, hayal kırıklığı, çaresizlik ve işyerine, olumsuz tutumlar içine girilmesi gibi belirtilerin eşlik ettiği bir durumdur. Aşırı iş yükü, çalışanın sahip olduğu yetenekten ve bilgiden daha fazlasını bekleme durumu da tükenmişliğe yol açan faktörlerdir. Ayrıca, uzun çalışma saatleri ve zaman baskısı, zorlayıcı ve gerginlik yaratan unsurlardandır. Bu durum, çalışanın enerjisini ve motivasyonunu etkileyerek tükenmişliğe sebep olmaktadır. 

Peki tükenmişlik sendromu ile nasıl baş ederiz? İlk adımlardan biri tabii ki profesyonel yardım almaktır. Ancak bir sonraki yazımda baş etme yöntemlerinden detaylıca bahsediyor olacağım.